Wysiedlenie ludnosci ukrainskiej w latach 1944 - 1946

Na terenie Łemkowszczyzny w chwili wyzwolenia przebywało około 140-160 tys. Łemków65. Zanim tereny AAŁ zostały wyzwolone, zapadły decyzje, które wyznaczały dalsze losy grekokatolików i prawosławnych Ukraińców w Polsce.

W wyniku podpisanego 27 lipca 1944 roku tajnego porozumienia pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a rządem ZSRR, została ustalona nowa polsko-radziecka granica państwowa, potwierdzona rok później w umowie z 16 sierpnia 1945 roku66.

9 września 1944 roku w Lublinie podpisano układ pomiędzy PKWN a rządem USRR w sprawie wzajemnej ewakuacji ludności. Z terenów Polski, w granicach ustalonych 27 lipca 1944 roku mieli wyjechać dobrowolnie obywatele polscy «narodowości ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej i rusińskiej». Z USRR ewakuowane miały być osoby narodowości polskiej i żydowskiej, które posiadały do 17 września obywatelstwo polskie. Dokument ten jak i późniejsze instrukcje wykonawcze precyzowały organizację akcji67.

Na czele aparatu ewakuacyjnego w Polsce stali ze strony polskiej – główny przedstawiciel, ze strony ukraińskiej – główny pełnomocnik do spraw ewakuacji. Podlegały im placówki rejonowe. Do ich kompetencji należało informowanie o możliwości przesiedlenia, zbieranie zgłoszeń na wyjazd, koordynowanie akcji68. Pomoc zobowiązane były udzielać organa administracji lokalnej głównie starostwa69.

W układzie z 9 września, datę zakończenia ewakuacji ustalono na 1 lutego 1945 roku70. Termin ten nie został dotrzymany, m. in. ze względu na fakt, że na części terenów zamieszkałych przez ludność ukraińską były prowadzone działania wojenne. Wobec czego przesunięto zakończenie akcji na 1 maja 1945 roku, a następnie na 1 listopada. Dążenie do przesiedlenia jak największej liczby osób sprawiło, że w podpisanym 14 grudnia 1945 roku protokole uzupełniającym do układu z 9 września przedłużono termin ich zakończenia do 15 czerwca 1946 roku.

Placówki komisji ewakuacyjnych powstawały natychmiast po wyzwoleniu terenów zamieszkiwanych przez Ukraińców. Na Łemkowszczyźnie już w listopadzie 1944 roku akcją przesiedleńczą objęto tereny powiatu sanockiego i brzozowskiego, w grudniu – część powiatu krośnieńskiego71. W kwietniu 1945 roku rozpoczęto przesiedlanie z terenów powiatu nowosądeckiego i nowotarskiego72.

Placówki komisji rejonowych na Łemkowszczyźnie znajdowały się w Sanoku dla powiatów sanockiego, krośnieńskiego, brzozowskiego; w Jaśle dla teren powiatu jasielskiego; w Gorlicach dla powiatu gorlickiego; w Nowym Sączu dla powiatów nowosądeckiego i nowotarskiego73. Ośrodkom tym podlegały punkty rejestracyjne w terenie, które przyjmowały zgłoszenia na wyjazd.

Początkowo przestrzegano zasady dobrowolności wyjazdu. Tereny Polski w ten sposób najczęściej opuściły osoby, których gospodarstwa w czasie wojny zostały zniszczone74. Na decyzje wyjazdu Łemków wpływ miało również bezwzględne postępowanie milicji, a także zagrożenie napadami ze strony polskich oddziałów podziemia niepodległościowego, jak również grup rabunkowych. W tym czasie żywy był, nierzadko podsycany przez władze i stacjonujące oddziały NKWD, konflikt polsko-ukraiński.

W lecie 1945 roku dobrowolne zgłoszenia na wyjazd zostały wstrzymane. Było to spowodowane pracami polowymi, a także niechęcią Łemków do opuszczenia terenów zamieszkania, pogłębioną przez relacje tych, którzy z USRR powrócili75. W miarę jak dobrowolne zgłoszenia ustawały, nacisk administracyjny wzmagał się. Przez cały czas wysiedleń agitacja komisji ewakuacyjnych była bardzo agresywna, oparta na zastraszeniu i naciskach administracyjnych76.

22 sierpnia 1945 roku rząd polski postanowił skierować do akcji ewakuacyjnej na terenie powiatów: leskiego, lubaczowskiego, przemyskiego i sanockiego trzy dywizje piechoty WP]77. 3 września rozpoczęły one działanie w terenie.

25 września 1945 roku starosta powiatowy w Nowym Sączu Józef Łabuz wydał zarządzenie, w którym – opierając się na rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych z 22 stycznia 1937 roku – nakazał opuszczenie pasa granicznego przez «wszystkich mieszkańców (…) narodowości ukraińskiej i ruskiej (Łemkowie)»78. Podobne rozporządzenia wydali także inni starostowie przygranicznych powiatów. Tym samym formalnie akcja wysiedleńcza przestała mieć charakter dobrowolny. Urzędy starościńskie sporządzały wykazy osób podlegających usunięciu z terenów powiatu, kładąc szczególny nacisk na inteligencję – nauczycieli, duchowieństwo, lekarzy itp.79.

Mimo tych zabiegów akcja przesiedleńcza nie odniosła zamierzonego przez władze państwowe skutku, całkowitego usunięcia ludności ukraińskiej z terenów Polski. Dlatego, aby ją usprawnić powołano w kwietniu 1946 roku Grupę Operacyjną «Rzeszów»80. W jej skład weszły uczestniczące od września ubiegłego roku oddziały wojskowe, a także dodatkowe pułki piechoty, Wojska Ochrony Pogranicza, oddziały Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Milicji Obywatelskiej oraz Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Dowódcą Grupy został gen. Jan Rotkiewicz.

Po oficjalnym zakończeniu akcji – 15 czerwca 1946 roku – na terenie Łemkowszczyzny pozostało około 40 tys. Ukraińców, w tym w województwie krakowskim około 10 tys., reszta na terenach województwa rzeszowskiego81.

Protokół końcowy do umowy o ewakuacji ludności z terenów Polski do USRR i z terenów USRR do Polski z 9 września 1944 roku podpisano 6 maja 1947 roku w Warszawie82.