Wstep

W latach 1944 – 1947 miały miejsce wydarzenia, które zaciążyły na powojennych losach ludności ukraińskiej w Polsce. Najpierw wysiedlenia znacznej jej części na Ukrainę Radziecką, a następnie rozproszenie pozostałych na północno-zachodnich terenach kraju doprowadziło do rozbicia struktur Kościoła greckokatolickiego. Mimo iż nie wydano żadnego dokumentu likwidującego obrządek wschodni w Polsce, faktycznie na skutek wydarzeń z lat 1944 -1947 jego działalność była zawieszona. Na terenach ZSRR Kościół unicki został włączony w 1946 roku do Kościoła prawosławnego. Także działalność tego obrządku była utrudniana w innych państwach Europy środkowo-wschodniej.

Procesy, które towarzyszyły rozbiciu ustalonych przed wybuchem II wojny światowej struktur Kościoła unickiego w Polsce, przedstawiłem w pracy na przykładzie utworzonej w 1934 roku Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny (dalej: AAŁ). Aby ukazać specyfikę stosunków wyznaniowych i politycznych panujących na Łemkowszczyźnie wykroczyłem poza ramy czasowe zakreślone w tytule. W pierwszym rozdziale nakreśliłem okoliczności powstania AAŁ, a także podstawowe problemy z jakimi przyszło się jej zmagać do 1944 roku. Wówczas na wschodnie tereny Łemkowszczyzny wkroczyła Armia Czerwona. W pracy starałem się także nakreślić losy ukraińskich duchownych unickich po 1947 roku, uwięzionych w Centralnym Obozie Pracy (dalej: COP) w Jaworznie.

W pracy użyłem wielu pojęć, które dla jasności wywodów wymagają wyjaśnienia. Przede wszystkim określenie – Łemkowszczyzna. Pochodzi ono od określenia Łemkowie, które pojawiło się w literaturze naukowej w pierwszej połowie XIX wieku. Była to ludność zamieszkująca tereny pomiędzy rzekami Poprad i Osławą. Różniła się ona od Polaków i Słowaków obyczajami, językiem, wyznaniem, od Ukraińców wyróżniała ich specyficzna gwara ze słówkiem «łem» – tylko, zamiast ukraińskiego «łysze». Od tego spójnika nazwano ludność zamieszkującą górzyste tereny Beskidów, a od niego region w którym zamieszkiwali.1Dlatego pojęcia Łemkowie – Łemkowszczyzna w mojej pracy mają charakter wyłącznie etnograficzno-geograficzny. Granice Łemkowszczyzny zostały ustalone przez polskiego etnografa Romana Reinfussa na podstawie przeprowadzonych w okresie międzywojennym badań. Od zachodu granicą była rzeka Poprad, od wschodu dolina rzeki Osławy, od północy granica nie była tak wyrazista, mniej więcej znajdowała się na lini Grybów – Gorlice – Jasło – Krosno. R. Reinfuss wydzielił wiele lokalnych grup nie posiadających cech kultury łemkowskiej. Była to między innymi ludność zamieszkująca wsie Biała Woda, Czarna Woda, Jaworki i Szlachtowa, których tereny nazywano Rusią Szlachtowską. Również badacz ten wyłączył mieszkańców wsi Dubne i Leluchów, nazywając ich Wengrinami. Pojęcia Łemkowie i Łemkowszczyzna zaczęto powszechnie używać, także wśród samych mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Niskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. 2

Dla rozpowszechnienia tego nazewnictwa przyczyniło się także wyłączenie z diecezji przemyskiej obrządku wschodniego 9 dekanatów i utworzenie z nich w 1934 roku AAŁ. Objęła ona tereny wykraczające poza ustalone przez polskiego etnografa obszary. W jej skład weszła między innymi Ruś Szlachtowska, Leluchów, Dubne, a także tereny wokół Sanoka – nie zamieszkane przez Łemków. Wyłączono zaś miejscowości leżące w dolinie Osławy z Komańczą. Zasięg terytorialny pracy określają granice AAŁ, nie pokrywające się z terenami Łemkowszczyzny.

Wśród Łemków ścierały się różne orientacje polityczne. Dwie główne to proukraińska i rusofilska3. Tę ostatnią można podzielić na staroruską – odnoszącą się do przeszłości Rusi lecz wrogą lub obojętną wobec Rosji, i moskalofilską (moskwofilską) – również nawiązującą do tradycji Rusi Kijowskiej, uważając jednak Rosję za jej kontynuatorkę. Na Łemkowszczyźnie problemy polityczne wiązały się z wyznaniowymi, co jaskrawo widać w dwudziestoleciu międzywojennym.

W pracy używam zamiennie pojęć: Kościół greckokatolicki, Kościół unicki, obrządek wschodni, obrządek unicki, obrządek greckokatolicki4. Są to pojęcia równoznaczne, jednak każde z nich podkreśla pewne aspekty historyczne i kulturowe. Warto podkreślić, że zgodnie z prawem kanonicznym powinno używać się pojęcia obrządek katolicki, zamiast Kościół. Nie jest to klasyczny Kościół, jednak ze względu na pewną niezależność i odmienność kulturową przyjmuje się używanie tego pojęcia. Najstarszym z pojęć jest obrządek – Kościół unicki. Sięga ono genezy, czyli zawartej w Brześciu w 1596 roku unii pomiędzy prawosławiem a Kościołem rzymskokatolickim na terenie Rzeczpospolitej. Prawosławna diecezja przemyska przystąpiła do unii dopiero w 1692 roku. Kościół – obrządek greckokatolicki – pojęcie utworzone przez władze austriackie w Galicji. Po odzyskaniu niepodległości stało się ono bardzo popularne. Kościół – obrządek wschodni podkreśla korzenie kulturowe. Obecnie wyżej wymienione pojęcia funkcjonują wyłącznie w literaturze historycznej. Ich miejsce zastąpiły używane dzisiaj takie nazwy jak: Ukraińska Cerkiew Katolicka, Kościół Bizantyńsko – Ukraiński.

W pracy starałem się na przykładzie AAŁ wykazać powiązanie wysiedleń ludności ukraińskiej z Polski ze sytuacją Kościoła unickiego. Te wydarzenia doprowadziły do rozbicia jego struktur. Unikałem nazywania tych procesów likwidacją Kościoła greckokatolickiego, albowiem w Polsce nie zostało to potwierdzone w żadnym dokumencie. Po roku 1947 wierni uniccy pozostawali w kraju, choć nie mogli legalnie praktykować w swoim obrządku. W latach 1945 – 1947 Kościół greckokatolicki został pozbawiony majątków. Jego hierarchię usunięto z kraju. Grekokatolicy byli zmuszani do praktykowania w obrządku łacińskim lub w prawosławiu.

Układ pracy jest chronologiczno – przedmiotowy. W pierwszym rozdziale – mającym charakter wprowadzenia w problematykę wyznaniową na Łemkowszczyźnie – przedstawiam okoliczności powstania AAŁ i jej funkcjonowanie do 1944 roku. Drugi rozdział poświęcam wydarzeniom z lat 1944 – 1947, które miały decydujący wpływ na położenie Kościoła greckokatolickiego – wysiedleniom ludności ukraińskiej na Ukrainę Radziecką i północno – zachodnie tereny Polski. W kolejnym rozdziale skupiłem się wyłącznie na procesach, które doprowadziły do rozbicia AAŁ. Ostatni rozdział traktuje o ciekawej kwestii, a mianowicie dotyczy stosunku Kościoła rzymskokatolickiego do greckokatolickiego.

Bibliografia dotycząca AAŁ w latach 1944 – 1947 jest znikoma. Dotychczas opublikowano trzy artykuły podejmujące problem administracji apostolskiej5. Z tego tylko K. Z. Nowakowski wkracza w ramy czasowe rozprawy. Ukazało się wiele pozycji dotyczących spraw wyznaniowych na Łemkowszczyźnie, w powiązaniu z problematyką polityczną6. Stosunkowo dobrze opracowane są kwestie związane z wysiedleniami ludności ukraińskiej. Sporo jest literatury dotyczącej architektury cerkiewnej na Łemkowszczyźnie.

Podejmując się opracowania tematu administracji apostolskiej w latach 1944 – 1947, zdawałem sobie sprawę z niewielkiej liczby opublikowanych źródeł, co wymagało zapoznania się z materiałami przechowywanymi w archiwach: w Archiwum Państwowym w Krakowie i Przemyślu, oraz Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie. W przemyskim archiwum wykorzystałem zespół Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny doprowadzony do 1945 roku. W archiwach państwowych wykorzystałem nadto zespoły: Wydział Społeczno – Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, Starostwo Powiatowe w Brzozowie oraz Sanoku. Mimo starań nie udało mi się przeprowadzić kwerendy w Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Krakowie. Udostępniono mi tylko materiały wtórne dotyczące duchownych greckokatolickich. Nie udało mi się dotrzeć do materiałów z Archiwum Delegatury UOP w Rzeszowie, a także Archiwum Diecezjalnego w Tarnowie i Przemyślu.

Ze źródeł opublikowanych posłużyłem się wspomnieniami duchownych związanych z AAŁ – ks. Stepana (Stefana) Dziubyny i ks. Iwana (Jana) Polanskiego7. Wspomnienia pierwszego uzupełniłem przeprowadzonym z nim wywiadem. Ukazał się również dziennik ks. Jarosława Bohatiuka8. Ważnym dokumentem jest sprawozdanie z sytuacji Kościoła greckokatolickiego w Polsce opracowane w 1948 roku dla Stolicy Apostolskiej przez ks. Wasyla (Bazylego) Hrynyka9. Kilka dokumentów dotyczących spraw wyznaniowych zostało opublikowanych w zbiorach dotyczących wysiedleń ludności ukraińskiej w latach 1944 – 1947.

Rozdział dotyczący wysiedleń ludności ukraińskiej oparłem na opublikowanych wydawnictwach źródłowych10i opracowaniach, wykorzystałem zgromadzone podczas kwerendy materiały archiwalne.

W pracy w pisowni imion i nazwisk ukraińskich przyjąłem transkrypcje wydawniczą.