Wysiedlenia z Lemkowszczyzny w ramach akcji “Wisla”
W podrozdziale pomijam kwestie związane z deportacją na ziemie zachodniej i północnej Polski w ramach akcji «Wisła»reszty pozostałej w kraju ludności ukraińskiej, gdyż problem ten doczekał się licznych opracowań83. Skoncentruje się na zarysowaniu przebiegu wysiedlenia z terenów Łemkowszczyzny.
Rozpoczęta 28 kwietnia 1947 roku akcja specjalna «Wisła»obok przymusowego wysiedlenia Ukraińców miała na celu likwidację ukraińskiego podziemia niepodległościowego.
Tereny zamieszkałe przez ludność ukraińską zostały podzielone na cztery obszary operacyjne, dwa z nich obejmowały Łemkowszczyznę: «G» – Gorlice i «S» – Sanok, podzielone na rejony: sanocki, gorlicki i nowosądecki84. Dowódcy jednostek wojskowych skierowanych do przesiedlenia organizowali punkty zbiorcze, w których gromadzono ludność z okolicznych miejscowości wraz z ich dobytkiem i inwentarzem85. Z tych punktów ludność transportowano do punktów załadowczych, mieszczących się na stacjach kolejowych. Na Łemkowszczyźnie znajdowały się one w: Sanoku, Zagórzu, Komańczy, Łupkowie, Nowosielcach, Rymanowie, Jaśle, Krośnie, Zagórzanach, Gorlicach, Grybowie, Nowym Sączu, Piwnicznej i Żegiestowie86. Wypełnione ludnością ukraińską transporty kolejowe, pod eskortą udawały się na punkty kierunkowe w Lublinie lub Katowicach. Stąd kierowane były do punktów rozdzielczych w Szczecinku lub Olsztynie87.
Na terenie Łemkowszczyzny akcje rozpoczęto najwcześniej w powiecie sanockim i brzozowskim – 28 kwietnia 1947 roku o godzinie 4 rano88. Pierwszy transport z ludnością ukraińską wyruszył 29 kwietnia 1947 roku ze stacji kolejowej Szczawne w powiecie sanockim89. 26 maja akcję rozpoczęto w powiatach krośnieńskim i jasielskim, w początkach czerwca – w powiecie gorlickim90. Najpóźniej (pod koniec czerwca) wysiedlenia objęły zachodnie tereny Łemkowszczyzny wchodzące w skład województwa krakowskiego (powiaty nowosądecki i nowotarski). Akcję «Wisła» zakończono 15 lipca, samą GO rozwiązano 31 lipca 1947 roku. W dalszym ciągu wojsko prowadziło działania przeciwko OUN – UPA91
W trakcie deportacji inteligencje i osoby znaczące wśród społeczności ukraińskiej w Polsce, osoby podejrzane o współpracę z UPA kierowano do COP w Jaworznie92. Pierwszy transport 17 więźniów przybył do obozu 9 maja 1947 roku93. Ogółem w okresie do marca 1949 roku w obozie przebywało 3 873 więźniów narodowości ukraińskiej. Najwięcej przybyło w maju, czerwcu i lipcu 1947 roku – około 3,3 tys.94. Ostatni więźniowie przybyli do COP Jaworzno w lutym 1948 roku. Zwolnienia rozpoczęto w 1948 roku, zakończono w 1949 roku. W tym okresie w obozie znajdowało się ponad 700 kobiet, kilkanaścioro dzieci i 27 duchownych greckokatolickich i prawosławnych95. Nie udało się ustalić liczby więźniów pochodzących z Łemkowszczyzny96. Więźniów zatrudniano w warsztatach obozowych, w kopalniach, przy pracach porządkowych, przy osuszania terenu97. Warunki życia w obozie były ciężkie, brakowało żywności, panowały złe warunki sanitarne, więźniów przesłuchiwano. W obozie zginęło około 160 Ukraińców98.
Ogółem w ramach akcji «Wisła»wysiedlono ponad 30 tys. Łemków (około 20 tys. z województwa rzeszowskiego, resztę z krakowskiego)99. Pozostały niewielkie grupy Łemków, między innymi w Komańczy i Krempnej100.