Старий Сонч м

Przewodnik po Starym Sączu i jego zabytkach

Przeszłość Starego Sącza sięga czasów zamierzchłych, pierwszego okresu naszej państwowości. Niektórzy powstanie Sącza przypisują jeszcze czasom Bolesława Chrobrego. Nie jest to pozbawione podstaw, bowiem wzdłuż Dunajca i Popradu prowadziła najłatwiejsza droga na Węgry i dalej na Południe Europy. Poprad bowiem przez przebicie się z południa na północ przez łuk Karpat stworzył dogodną drogę. Na tym szlaku do dnia dzisiejszego zachowały się takie strażnice ja Melsztyn, Czchów, Wytrzyszczka, Rytro, Muszyna i dalsze na terenie Słowacji.

Pierwszą historyczną datą na jaką zwykł się powoływać Stary Sącz to rok 1257 (chociaż były i wcześniejsze), w którym to książę krakowsko – sandomierski Bolesław zwany Wstydliwym jako zastaw za posag wniesiony do Polski przez księżniczkę węgierską Kingę, zapisał jej Ziemię Sądecką obejmującą tereny w trójkącie: Biecz – Limanowa – Podoliniec (już na dzisiejszej Słowacji).

Właśnie tu w centralnym miejscu trójkąta na dogodnym szlaku handlowym, po drodze do rodzinnych Węgier – Pani tych ziem Kunegunda lokuje dwa klasztory o regule franciszkańskiej męski i żeński (o regule Św. Klary).

Od tego momentu Stary Sącz staje się ważnym ośrodkiem na tej niezbyt gęsto zaludnionej połaci Rzeczpospolitej. Jako miasto znajdujące się pod jurysdykcją klasztoru, żyło i rozwijało się u jego boku, przeżywało wzloty i upadki, cierpiało najazdy Tatarów i innych nacji, a także wojny domowe. Po aneksji dokonanej przez Austrię w r. 1770 i przyłączeniu Starego Sącza do tej monarchii, decyzją ówczesnego cesarza Józefa II odebrano Klaryskom władztwo nad miastem i okolicznymi wsiami. W 1782 r. kasacji uległy również oba klasztory franciszkańskie. Męski klasztor już nigdy nie podniósł się. Klaryski przetrwały do dnia dzisiejszego.

Mimo grabieżczej działalności, jakiej poddany został klasztor i przyległa świątynia, zachowały się w nich ogromne skarby kultury od średniowiecza po czasy współczesne.

Ważniejsze daty historyczne z przeszłości miasta:

1257 r. Książe Bolesław Wstydliwy Ziemię Sądecką nadaje swej żonie Kindze.

1280 r. W starym Sączu Kinga zakłada dwa klasztory franciszkańskie.

1292 r. Śmierć Kingi w tutejszym klasztorze.

1604 r. Budowa zespołu klasztornego przez Jana di Simoni.

1683 r. Spotkanie w Starym Sączu króla Jana III Sobieskiego z ukochaną żoną Marysienką

1795 r. Wielki pożar miasta.

1815 r. Kasata klasztoru Franciszkanów.

1876 r. Budowa linii kolejowej Tarnów – Leluchów i dalej na Węgry.

1903 r. Powstanie seminarium nauczycielskiego.

1910 r. Włączenie samodzielnej gminy Neüdorfel (Podmajerz) do miasta.

1948 r. Powstanie Towarzystwa Miłośników Starego Sącza.

1954 r. Uznanie Starego Sącza za rezerwat urbanistyczny, prawnie chroniony.

1954 r. Otwarcie Muzeum Regionalnego w “Domu na Dołkach”

1970 r. Stary Sącz Mistrzem Gospodarności w kraju.

Charakter urbanistyczny miasta

Ze zwględu na zachowaną średniowieczną zabudowę miasta, w 1954 r. Stary Sącz uznano za rezerwat urbanistyczny. Zwiedzając miasto można wyraźnie prześledzić ową zabudowę. Od strony południowej z jednego punktu rozchodzą się dwie główne ulice: Jana III Sobieskiego i Adama Mickiewicza. Ta ostatnia w przedłużeniu ulic S. Staszica, J. Kilińskiego otacza kościół farny, a następnie rynek. Z północnej strony ulice Szczęsnego Morawskiego i 11-go Listopada owalnicowo biegną do Rynku. Kiedyś były to ulice wlotowe do miasta. U wlotu tych ulic znajduje się kaplica pw Św. Krzyża, murowana, wybudowana na miejscu drewnianego kościoła, przy którym istniał szpital.

Kaplica zachowała cechy architektury barokowej z półkolistą absydą, nakrytą sklepieniem kolebkowym z łukami. Rok budowy 1809 tj. po pożarze miasta w 1975 r. Ze względu na wmurowaną w absydzie figurę, patrona od pożarów – ludność nazywa ją kaplicą św. Floriana.

Idąc wzdłuż wymienionych ulic można zobaczyć wiele starych dziewiętnastowiecznych domów mieszkalnych starannie przez ludność utrzymanych. Natomiast idąc ul. A. Mickiewicza obok murów kościoła farnego podziwiać można pomnik Adama Mickiewicza na wysokiej kolumnie. Pomnik wzniesiono w okresie zaboru austriackiego w 1898 r. w setną rocznicę urodzin wieszcza.

Forma owalnicowa Starego Sącza jest typowym rozwiązaniem urbanistycznych lokacji miast średniowiecznych w wieku XIII. Ten typ zabudowy, jaki podziwiamy w Starym Sączu wskazuje na realizację z kręgu węgierskiego. Owalnica zależała od położenia kościoła, a właśnie kościół św. Elżbiety stanowi punkt centralny, który otaczają ulice. Później doszły do tego rynek sytuowany na prawie magdeburskim. Podobny charakter miast owalnicowych spotykamy na Słowacji: w Bardiowie, Podolińcu, Preszowie, Spiskiej Nowej Wsi. Także na polskim Spiszu charakter ten spotykamy we Frydmanie, Niedzicy, Nowej Białej.

Ciekawostką Starego Sącza jest młynówka (niestety dzisiaj zdewastowana) przeprowadzona przez środek miasta. Wodę spiętrzono jazem w południowej stronie miasta na rzece Moszczeniczanka, a następnie kanałem krytym prowadzono ją wzdłuż dzisiejszej ulicy Czarnieckiego, następnie ulicą Daszyńskiego do zabudowań klasztornych, gdzie woda służyła siostrom dla celów gospodarczych. Z kolei w okolicach baszty woda spływa z wysokiej skarpy i uruchamiała młyn klasztorny, dzisiaj zamieniony w całości na budynek mieszkalny (ul. Bandurskiego 8).

Джерело: