Початкова сторінка

Прадідівська слава

Українські пам’ятки

Не дозволиш нікому плямити слави, ні честі твоєї нації

Богдан Хмельницький

?

Ясвіли с

Historia gminy Jaświły

W czasach Bolesława Chrobrego (ur. w 966 lub 967 r., a panującego w latach 992 – 1025) i Mieszka II (ur. w 990 r., a panującego w latach 1025 – 1034) władztwo ich sięgało prawego dorzecza górnej Narwi – po wododział z Niemnem.

Przyjmując Narew jako arterię komunikacyjną i linię obrony wzmocnioną grodami, osadnictwo mazowieckie posuwało się ku północy między rzekami Biebrzą i Skrodą. W pobliżu przeprawy pod Wizną skupiały się osady bronione dodatkowym grodem w Samborach, w miejscu łączenia się Biebrzy z Narwią. Charakterystyczna nazwa (staropolska samborza – wieża strażnicza) tego grodu datuje go na wczesne średniowiecze przed końcem XIII w.

W XI – XIII w. nad prawym dopływem Nereśli wznosiło się ważne grodzisko w Niewiarowie (pow. Mońki). Istniał wówczas również inny gród w obecnym pow. monieckim położony w Zastoczu. Mazowszanie dysponowali także kresowym gródkiem w Grodzisku (w okolicach Dąbrowy Białostockiej), przy drodze z Grodna do Goniądza.

W XII – XIII w. po lewej stronie rzeki Brzozówki, z uprowadzonych lub chroniących się na Mazowszu Jaćwingów, powstała osada Jatwieź Wielka.

Przenikanie osadnictwa i kultury właściwej plemionom wschodniosłowiańskim rozpoczęło się co najmniej od poł. X w., czemu sprzyjał szczególnie szlak handlowy prypecko – bużański.

Niestety, nie były to tereny, na których mogło rozwijać się bez przeszkód osadnictwo. Trwały tutaj ciągłe wojny i potyczki.

Jaćwingowie wyprawiali się w okolice Brześcia Litewskiego (ok. 1228 r.), na Mazowsze (ok. 1230 r.) oraz na Ruś (1234 i 1248 r.). Mazowszanie, by zmusić Jaćwingów do zaprzestania powyższych najazdów wyniszczających ich ziemie, przeprowadzali w latach 1248-1249, 1253 i 1255 kontrakcje.

W 1226 roku Konrad Mazowiecki (ur. w 1187 r., lata panowania w Ks. Mazowieckim 1202 – 1247), by ostatecznie rozgromić Jaćwingów i Prusów, sprowadził Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie -«Krzyżaków», nadając im ziemię chełmińską jako lenno.

Wyprawy krzyżackie prowadzone w latach 1278 – 1283 wyniszczyły ziemie Jaćwingów i Prusów. Przyczyniła się temu również przeprowadzona w 1282 r. wyprawa odwetowa książąt mazowieckich i polskich pod dowództwem Leszka Czarnego (ur. w 1240 r., a panującego w Ks. Krakowskim w latach 1279 – 1288).

W toku walk o ziemie pojaćwieskie nastąpił podział ziem nad Biebrzą.

Aktem z 14 sierpnia 1358 r. podpisanym w Grodnie przez księcia mazowieckiego Ziemowita Trojdenowicza i księcia litewskiego – Kiejstuta, wyznaczono granicę ciągnącą się od Kamiennego Brodu (na granicy pruskiej) – do Rajgrodu i dalej wzdłuż rzeki Netty, aż do jej ujścia do Biebrzy.

Tą rzeką do Targowiska (prawdopodobnie wcześniejsza nazwa wsi Dolistowo), Biebrzą do ujścia Wielkiej Strugi (wcześniejsza nazwa rzeki Brzozówki), stamtąd do źródeł Małej Sochołdy (wcześniejsza nazwa rzeki Czarna), nią do Supraśli, rzeką Supraśl do Popielowego Siedliska, od którego do ujścia Niewotyńca (ujście Niewodnicy do Narwi).

Po ostatnim najeździe litewskim w 1376 r. i po Unii Krewskiej z 1385 r. (na mocy której Władysław II Jagiełło w zamian za małżeństwo z Jadwigą i uzyskanie korony Polski miał przyjąć wraz z poddanymi chrzest i przyłączyć Księstwo Litewskie do Polski) zapanował spokój, który dawał szansę trwałemu osadnictwu ziem nad Biebrzą i Narwią.

2 grudnia 1382 r. w Brodnicy Ziemowit IV z bratem swoim Januszem I, zastawili Krzyżakom Wiznę z przyległościami, wraz z terenami po obu brzegach Biebrzy – aż po rzekę Nettę i Brzozówkę.

W 1392 r. na zajętym terytorium Krzyżacy wybudowali zamki Naugarden (Nowe Grodno) i Methenburg. Pierwszy z nich wzniesiono nad Niemnem, naprzeciw Grodna. Drugi, wnosząc z nazwy musiał być zlokalizowany w sąsiedztwie rzeki Netty.

Bardzo prawdopodobną lokalizacją krzyżackiego zamku Methenburg jest teren wsi Dolistowo Stare, na lewym brzegu rzeki Biebrzy.

Krzyżacy, których wielkim mistrzem był wtedy Konrad Wallenrod, próbowali umocnić wówczas tu swoje panowanie. Na polecenie wielkiego mistrza Jan Schonenfeld komtur z Brandenburga (Pokarmina) pod Królewcem, zbudował w 1392 r. zamek Methenburg.

Namiestnikiem zamku w Methenburgu był Jan de Wischow.

Aż do czasu budowy Kanału Augustowskiego w latach 20-tych XIX w. wieś Dolistowo znajdowała się na wprost ujścia rzeki Netty do Biebrzy.

Podobnie jak Naugarden (Nowe Grodno) budowane naprzeciw Starego Grodna i ujścia rzeki Horodnicy do Niemna, czy budowany w tym samym czasie pobliski mazowiecki zamek Złotoria nad Narwią, dokładnie na wprost ujścia rzeki Supraśl do Narwi, również zamek Methenburg miał kontrolować komunikacyjny węzeł rzeczny zlewiska Biebrzy, Netty i Brzozówki.

Mocą Traktatu Salińskiego z 1398 r. Krzyżacy zrzekli się na rzecz Litwy większej części ziem jaćwieskich, a także oddali jej część ziemi wiskiej między Biebrzą, a Brzozówką.

Linia graniczna przebiegała od rzeki Szeszupy do jeziora Necko (Meten), rzeką Nettą do Biebrzy (Beber).

Tę granicę potwierdzono w układzie zawartym w Malborku w 1402 r.

W rękach Krzyżaków miały pozostawać ziemie na zachód od linii Szeszupy – Netty – Biebrzy, okolice Augustowa, zachodnia część ziemi wiskiej. Potwierdzono to ponownie w układzie w 1404 r. w Raciążu.

W 1398 r. zaczęli budować zamek na wyspie jeziora Łek (dzisiaj Ełk), który zastąpił zamek Methenburg.

15 stycznia 1399 r. w Malborku Ziemowit wykupił zastawione Zakonowi Krzyżackiemu Zawkrze, Płońsk i Wiznę.

Brakującą mu do spłaty sumę zabezpieczył dalszym zastawem ziemi wiskiej. Wkrótce ją wykupił, o czym świadczy fakt, że 30 grudnia 1401 r. w Błoniach tenże książę płocki Ziemowit IV zastawił swemu bratu Januszowi I księciu czerskiemu ziemię wiską wraz z powiatem goniądzkim za sumę 4.545 kop groszy praskich, która posłużyła na wykupienie ziemi wiskiej od Krzyżaków podczas spotkania z wielkim mistrzem 29 stycznia 1402 r. w Toruniu.

W 1401 r. książęta mazowieccy odebrali z zastawu ziemię wiską, której wschodnia część według tych układów granicznych miała należeć do Litwy.

Powiat goniądzki z częścią obecnej gminy Jaświły na razie pozostawał przy Mazowszu.

Utrata powiatu goniądzkiego i rajgrodzkiego przez Mazowsze na rzecz Litwy miała miejsce między 1401 a 1409 r.

O przynależności Goniądza do Litwy już w 1409 r. świadczy fakt, że właśnie w tym roku wielki książę Witold w swym liście wspominał, że Goniądz należał przedtem do księcia Janusza, który stanął w obronie swych ludzi z Goniądza.

Granica Litwy przesunęła się na zachód – aż pod Wiznę, a tym samym ziemie obecnej Gminy Jaświły znalazły się na terytorium Litwy. W 1434 r. po 26 latach ziemie wyżej wymienione ponownie wróciły do Mazowsza.

25 września 1504 r. w Krakowie król Aleksander Jagiellończyk (lata życia 1461- 1506, lata panowania 1501 -1506) zatwierdził akt adopcji Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła podczaszego litewskiego i starosty bielskiego przez Stanisława i Zofię Szpaków, bezdzietnych małżonków z powiatu goniądzkiego.

W lutym 1505 r. na Sejmie w Brześciu Litewskim Aleksander Jagiellończyk nadał kniaziowi Michałowi Glińskiemu starostwo bielskie oraz dziedziczne posiadanie włości Turów na Polesiu i Goniądz z Rajgrodem na Podlasiu.

W 1508 r. król Zygmunt I Stary (lata życia 1467- 1548, lata panowania 1506 – 1548) dokonał konfiskaty między innymi dóbr goniądzkich i rajgrodzkich należących do zbiegłego do Moskwy kniazia Michała Glińskiego.

5 stycznia 1509 r. król Zygmunt I Stary nadał Mikołajowi Radziwiłłowi wojewodzie trockiemu dobra goniądzkie i rajgrodzkie po Michale Glińskim. Wzmianka o tym znajduje się w transumpcie biskupa krakowskiego Piotra z 16 czerwca 1529 r. z datą 2 stycznia 1509 r.

4 maja 1511 r. Mikołaj Radziwiłł zbudował na Zamku Goniądzkim kaplicę pod wezwaniem Trójcy, Bożej Rodzicielki Maryi i Świętych. Uposażył kapłana tej świątyni w 2 włóki we wsi Szpakowo wraz z mieszkającymi tam chłopami (wsi należącej wówczas do Węgrowskich).

5 lipca 1520 r. w Wilnie Mikołaj Radziwiłł stwierdził, że zbudował przy szpitalu goniądzkim kościół pod wezwaniem św. Ducha. Marek ze Skrzyszewa przełożony szpitala i kościoła otrzymał jako coroczne uposażenie z dworu i wsi Szpakowo: 3 kopy groszy monety litewskiej, 3 korce żyta, 2 korce słodu, 1 ćwierć grochu i 1 ćwierć bobu. W tym samym czasie Mikołaj Radziwiłł uposażył plebana knyszyńskiego. Obecni przy tym byli świadkowie: ks. kanonik wileński St. Dąbrówka pleban dolistowski, kanonik miednicki Leonard Bersio bakałarz, pleban rosieński Stanisław Sokolniński, ks. Stefan Mikołaj z Muśnik kapelan nadworny radziwiłłowski.

2 lipca 1521 r. w Szpakowie pod Goniądzem Mikołaj Radziwiłł założył w Goniądzu i uposażył mansjonarię dla 6 kapłanów i 1 kleryka, pod wezwaniem NMP, w kaplicy zbudowanej z boku kościoła parafialnego.

W 1569 r. granica między Litwą – a Koroną powróciła na dawne miejsce, wytyczone 200 lat temu tj. w 1358 r. Konsekwencją częstych zmian przynależności tego terenu było wielkie zróżnicowanie etniczne osiedlającej się tu ludności (Mazowszanie, Rusini, Litwini).

Od początku XV w. na ziemiach między Biebrzą i Narwią nastąpiła prawdziwa eksplozja kolonizacyjna. Litewscy książęta zaczęli te tereny zasiedlać ludnością litewską i ruską, nie licząc się z dotychczasowym podłożem etnicznym tych ziem. Mimo tak intensywnej kolonizacji, ludność mazowiecka potrafiła asymilować element napływowy. Dlatego też pomimo intensywnej kolonizacji, nad górną Biebrzą i w północnej części Białostocczyzny nie występuje mazurzenie – tak charakterystyczne dla ludności Mazur. Spośród powstałych w XV w. osad, za typowo litewskie uważa się Jadeszki, Jaświły, Radzie i Szaciły, za ruskie Mikicin, Bobrówkę i Moniuszki, natomiast Dolistowo zasiedliła ludność pochodzenia mazowieckiego.

Po 1520r., kiedy to zostało utworzone nowe województwo podlaskie, wpływy litewskie w znacznej mierze osłabły i w części został zahamowany napływ ludności ruskiej.

Cały proces osadnictwa zakończył się zasadniczo w połowie XVI w. Większość tego obszaru po śmierci ostatnich książąt mazowieckich, w 1526 roku została włączona do Korony przez króla Zygmunta I Starego. Utworzył on osobne starostwo goniądzkie, knyszyńskie oraz leśnictwa goniądzkie, knyszyńskie i tykocińskie.

Wsie obecnej gminy Jaświły zostały włączone do starostwa knyszyńskiego.

Starostwo składało się z 15 wójtostw.

Między innymi w skład wójtostwa jaświlskiego wchodziły wsie: Jaświły włók 60, Maciesze włók 30, Romejki włók 18, Jodeszki włók 8 i Gurbicze włók 4.

W skład wójtostwa kalinowskiego wchodziły wsie: Kalinówka włók 50, Kropiwnica włók 50, Bagno włók 32 i Jowniki (vel Żawnówka) włók 9. W skład wójtostwa brzozowskiego wchodziły: Brzozowa włók 56, Bobrówka włók 52 i Olszanka włók 10. W skład wójtostwa zabielskiego wchodziły wsie: Zabiele włók 46, Nowosiółki włók 10 i Jaćwieź włók 30.

Autor «Spisu kościołów i duchowieństwa archidiecezji w Białymstoku» podaje rok 1530 jako najpóźniejszą datę założenia parafii Dolistowo.

Natomiast schematyzmy diecezji wileńskiej od 1920 r. podają, że proboszcz kanonik Stanisław Dąbrówka w 1510 r. ufundował kościół, a Mikołaj Radziwiłł uposażył.

W trakcie dochodzenia przebiegu granic między dobrami radziwiłłowskimi, a puszczami hospodarskimi w 1536 r. świadkowie ówczesnych wydarzeń wspominali czasy, gdy w lasach w sąsiedztwie Dolistowa polował król Kazimierz Jagiellończyk (lata życia 1427 – 1492, a lata panowania 1447 – 1492).

»Od przodków naszych słyszeliśmy zatem, wsi Dolistów, Smogorzówka i Moniuszki, w której solennicy zamieszkują, położone z lewej strony dóbr goniądzkich, leżą jednakże na gruncie dóbr grodzieńskich i niegdyś za czasów śp. króla Kazimierza, kiedy JKM była na łowach, a podczas polowania usłyszał szczekanie psów w tejże wsi Dolistów, skoro się dowiedział, iż takowa oraz inne z Goniądza są wystawione, posłał Najjaśniejszy Pan urodzonego Jakuba Wroczyńskiego, ojca obecnego pomiędzy nami Mikołaja Wroczyńskiego, aby tę wieś wraz z innemi spalił, iżby więcej nie były; lecz gdy Najjaśniejszemu Panu doniesiono, że w tejże wsi Dolistów znajduje się kościół, wtedy nie kazał, dla honoru Kościoła, wieś tę i wsi wzmiankowane spalić, lecz wszakże od owego czasu już te trzy wsie należały do Goniądza».

Dowodzi to, że kościół w Dolistowie był już co najmniej przed 1492 r., czyli przed śmiercią króla Kazimierza Jagiellończyka.

W 1522 r. król potwierdził posiadanie wójtostwa zabielskiego i jaświelskiego dworzaninowi Karpowi Józefowiczowi, będącemu w latach 1522 -1532 dworzaninem królewskim, który ożenił się z Pelagią Hryńkówną, wdową po Mordasie Bołoticzu i wraz z jej ręką uzyskał wójtostwo zabielskie, z siedzibą w Brzozowej (późniejszych Karpowiczach).

28 stycznia 1556 r. Zygmunt August nadał wójtostwo jaświlskie Bartłomiejowi Wlewskiemu. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1550 r., gdy w jego dworze w podknyszyńskim Mikicinie doszło do zamordowania szl. Stanisława Chomętowskiego.

O ten czyn oskarżono Stanisława Pęskiego dziedzica Mikicina i Niewiarowa. W 1557 r. Mikicin był już własnością Wojciecha Jasieńskiego, kuchmistrza JKM. W 1555 r. szl. Bartłomiej Wlewski de Rudkowo procesował się ze szlachtą z Białosukni, a w 1556 r. ze szl. Markiem synem Stanisława z Rutkowskich.

12 marca 1561 r. Zygmunt August kwitował Bartłomieja Wlewskiego dziedzica w Tasnikach, faktora z rzeczy leśnych w puszczy knyszyńskiej i superintendenta królewskiego od dnia 21 maja 1558 r. do 21 maja 1560 r., który wyrabiał w lasach nad rzeką Methą towary leśne i wywoził je do Gdańska.

Drugi list do celników stwierdzał, że szl. Bartłomiej Wlewski, ma wolny od ceł przewóz rzekami Narwią i Wisłą do Gdańska.

Król podpisywał z Wlewskim kilkuletnie kontrakty.

8 marca 1565 r. postanowił, że Wlewski dochody z produkcji towarów leśnych ma przekazać Janowi Kopfowi. 5 grudnia 1566 r. rozliczył go z 6 – letniego kontraktu, który trwał od 21 maja 1560 r., aż do 21 maja 1566 r.

Jeszcze w 1580 r. Bartłomiej Wlewski opłacił pobór z parafii dolistowskiej od 8 ogrodników rolnych w Jaświłach oraz z parafii goniądzkiej z Rutkowskich od 3 ogrodników rolnych.

20 grudnia 1552 r. w Wilnie Zygmunt August potwierdził Stanisławowi Dwojnie wojewodzie połockiemu posiadanie części wsi Szpakowo w pow. bielskim, nad rzeką Nereślą, w sąsiedztwie własności knyszyńskich króla Zygmunta Augusta.

20 maja 1570 r. w Warszawie Anna Radziwiłłówna Kiszczyna wojewodzina witebska stanęła przed sądem JKM oraz aktami warszawskimi w celu odstąpienia swoich dziedzicznych praw własności Goniądza i Rajgrodu, zamków i miast, ze wszystkimi wsiami, folwarkami, dworami i ich bojarami, dobrami danymi Kościołowi i Cerkwi ruskiej, wszelkimi gruntami, puszczami i innymi pożytkami i dochodami, ze wszelkim prawem własności, które jej służyło, Zygmuntowi Augustowi, nie jako królowi polskiemu i wlk. ks. litewskiemu, ale jako osobie prywatnej i jego potomkom, daje i zapisuje na wieczne czasy.

Daje zarówno ze względu na prawa Stanisława Dwojny wojewody płockiego (który również mając prawo wieczyste do trzeciej części dóbr ojczystych i macierzystych swojej żony Petroneli Radziwiłłówny, a także do pozostałych 2/3 zapisanych mu przez małżonkę, za pewną sumę pieniędzy, przelał na króla), jak też na królewską majętność Sielce (w brzeskim), którą król jej na odmianę dać raczył.

Do starostwa knyszyńskiego włączono poza miastem Goniądz i jego przedmieściami również sioła: Szaciły, Szpakowo i Romejki (należące obecnie do gm. Jaświły) oraz Smugorówkę, Krzecze, Klewiankę, Piwowary, Dziemidy, Dudki, Potoczyznę, Przytulankę, Rusaki, Konopki, Glińce, Krasowo, Zaprudzie, Boguszewo, Zalesie, Trzcianne, Użybole, Poświętne, Dobarz, Glinie, Hornostaje, Oliszki, Dzieżki. Razem 310 włók.

W sumie areał uzyskany przez króla sięgał blisko pół tysiąca włók, co jest równe 8.250ha.

5 maja 1569 r. w Grodzie Bielskim szlachta parafii goniądzkiej wobec inkorporacji Podlasia, złożyła przysięgę na wierność królowi polskiemu i Koronie Polskiej. Przysięgę złożyli między innymi: Marek syn Stanisława, Grzegorz i Rafał synowie Wawrzyńca, Krzysztof syn Jana i Paweł syn Urbana – szlachta z Rutkowskich.

11 września 1564 r. starostą knyszyńskim został Hieronim Jarosz Korycki, rodem wywodzący się z Koryckiej Woli, w ziemi stężyckiej woj. sandomierkiego.

Już w 1548 r. pełnił funkcję królewskiego koniuszego dwornego litewskiego i jednocześnie w 1554 r. koniuszego koronnego.

Pierwszą żoną jego była Hanna Andrzejówna Dwojnówna, a drugą Zofia Chodkiewiczówna, córka Aleksandra Chodkiewicza właściciela Dojlid, Choroszczy, zamku Supraśl i puszczy błudowskiej.

Bartosz Paprocki pisał «dom Koryckich na Podlaszu starodawny, z których jeden Jarosz był wieku mego koniuszym nadwornym, mąż znaczny».

O ludności zamieszkującej tereny obecnej gminy Jaświły dowiadujemy się z zapisów z roku 1561 mówiących o osocznikach, tj. ludności, która uczestniczyła w polowaniach. Dwie wsie wójtostwa jaświlskiego Jodeszki i Gurbicze dzierżył Jan Więcławowicz, a we wsi Romejki tego wójtostwa 2 włóki ziemi były określane jako strzeleckie. We wsi Zabiele 4 włóki ziemi określane były jako osockie.

O wsi Jodeszki w starostwie knyszyńskim w 1564 r. pisano «W tem siole gruntu dobrego włók 8 m.1 pr. 4 i 1/2, osiadłych, które według dawnego listu JKM obrócono na osocznictwo leśniczemu perstuńskiemu p. Janowi Więcławowiczowi».

Podobnie było z sąsiednią wsią Gurbicze.

Osocznicy z Jodeszków i Gurbicz strzegli puszcz grodzieńskich i aktywnie uczestniczyli w łowach za Brzozówką. Nie datowana ustawa autorstwa najpewniej starosty knyszyńskiego Piotra Chwalczewskiego, głosiła:

»Nie mają poddani JKM w puszczach JKM na swój pożytek robić, ani wończasów, ani popiołu, ani klepek, nie mają też i w łowiech zwierzęcych łowić, ani żubrów, ani łosi, ani sarn, a nie tylko zwierza wielkiego przy łowach, ale ani zająca, ani wobec wszelkiego zwierzęcia, okrom na włókach to wolno wilka, liszki, zająca, ptaka, rosoma, rysia, a co się tyczy brania grzybów, rydzów i inszego rodzaju bełdek, to wolno i w wszystkich puszczach JKM, ale nie chłopom, ani młodzieńcom, jedno dziewkom, żonkom, dzieciom».

Oprócz strzelców i osoczników mówi się o służkach dwornych ze wsi Maciesze i Zabiele, które «gdzie im kazano z listy jechać, tam jechały».

W latach 1655 – 1660 w czasie «potopu szwedzkiego», a szczególnie w 1656 r., nastąpiło wielkie spustoszenie północnej części Podlasia. Po wyprawie do Prus hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, wspieranego przez ponad dwa tysiące Tatarów pod dowództwem Subchana Ghaziego-agi, wojsko to odniosło znaczące zwycięstwo w bitwie pod Prostkami. Spór o zatrzymanego przez Gosiewskiego zdrajcę Bogusława Radziwiłła spowodował odejście Tatarów, którzy od tej chwili ogniem i mieczem pustoszyli ziemie pradoliny Biebrzy. Dawały się we znaki także oddziały szwedzkie, a później także i oddziały Gosiewskiego. Reszty zniszczeń dopełniły zarazy z lat 1656 – 1657 i 1661.

7 kwietnia 1710 r. Król August II zatwierdził prawo współwłasności wójtostwa w Goniądzu i Jaświłach Kazimierzowi Kramkowskiemu łowczemu bydgoskiemu, regentowi grodzkiemu i Annie Pęskiej.

Podczas trzeciego rozbioru Polski (1795 r.) pod panowanie pruskie przeszły części województw: mazowieckiego, płockiego, rawskiego, podlaskiego, krakowskiego, brzesko – litewskiego, trockiego oraz żmudzkiego.

Dokonano nowego podziału administracyjnego ziem, w wyniku którego ziemie położone na północ od Wisły i Bugu nazwano Prusami Nowowschodnimi, dzieląc je na dwa departamenty (płocki i białostocki).

Do 1 czerwca 1797 r. naczelnym organem wykonawczym była Komisja Organizacyjna Kamery i Domen. Podporządkowane jej były dyrekcje 4 głównych powiatów tzw. hauptkreisów, na które podzielono prowincje.

Na terenie dyrekcji powiatu białostockiego zlokalizowane były następujące urzędy domenalne: bielski, suraski, knyszyński, rajgrodzki, janowski, brański i suwalski.

Urząd Domenalny w Knyszynie administrował następującymi dobrami:

starostwem Dolistowo – kompetencje uzyskała von Branicka,

starostwem Zabiele – kompetencje uzyskał Józef von Karwowski,

probostwem Kalinówka – kompetencje uzyskał proboszcz Klimaszewski,

starostwem Hornostaje – kompetencje uzyskała wdowa von Dzierzka,

starostwem Milewskim – kompetencje uzyskał Kasimir von Szepietowski,

starostwem Zaścianek – kompetencje uzyskał Ignatz von Ołdakowski.

W 1798 roku zorganizowane zostały dodatkowe urzędy domenalne w Fastach i Sokółce.

W 1807 r. po zwycięskiej wojnie Napoleona z Prusami, na mocy traktatów pokojowych francusko – pruskich i francusko – rosyjskich zawartych w lipcu 1807 r. w Tylży, z ziem polskich zaboru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie.

Nie obejmowało ono jednak Gdańska (który stał się «wolnym miastem» zależnym od Francji) oraz obwodu białostockiego, który został odstąpiony Rosji. Granicą pomiędzy Księstwem, a Rosją była rzeka Biebrza co zdecydowało, że ziemie Gminy Jaświły znalazły się po stronie rosyjskiej i weszły w skład guberni grodzieńskiej (w jej skład wszedł dawny obwód białostocki, stanowiący w latach 1807 – 1842 odrębną jednostkę administracyjną).

W 1859 r. w Brzozowej ks. Mateusz Babecki rozpoczął budowę murowanego kościoła (z kamienia polnego).

Kościół poświęcono 26 czerwca 1865 r. na mocy dekretu ks. Józefa Bowkiewicza, administratora diecezji wileńskiej. Do 1863 r. Brzozowa należała jako filia do parafii Kalinówka Kościelna.

W w/w roku nadano filii uprawnienia parafialne, choć formalnie jako parafia składająca się z Brzozowej i Bobrówki pojawia się w schematyzmach wileńskich w 1906 r.

Klęska Napoleona w wyprawie na Moskwę spowodowała również dwuletnią okupację ziem Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie i w konsekwencji jego likwidację w 1815 r.

Na kongresie wiedeńskim (1814 – 1815) utworzono z ziem byłego Księstwa Warszawskiego- Królestwo Polskie potocznie zwane «Kongresówką».

W 1881 r. w Goniądzu mieścił się okręg administracyjny, czyli zarząd trzeciego stanu obejmujący gminy: Jaświły, Krypno i Przytulankę.

W 1915 roku ziemie Królestwa Polskiego i Litwę opanowali Niemcy i okupacja ta formalnie trwała do podpisania pokoju brzeskiego 3 marca 1918 r., a praktycznie wojska niemieckie w czasie podpisywania rozejmu kończącego I wojnę światową 11 listopada 1918 r. nadal okupowały znaczne obszary ziem Podlasia oraz Białoruś i Ukrainę.

Na początku grudnia radz. Armia Zachodnia ruszyła na zachód w ślad za wycofującymi się wojskami niemieckimi.

16 kwietnia 1919 r. rozpoczęła się polska ofensywa na wschodzie. 14 maja 1920 r. ruszyła na Białorusi silna kontrofensywa radziecka i wojsko polskie musiało cofnąć się znad Berezyny. W końcu lipca 1920 r. wojska radzieckie dotarły na ziemie polskie i zbliżały się do Warszawy.

O losach wojny zadecydowała bitwa warszawska (13-25 sierpnia 1920 r.).

Całością operacji kierował naczelny wódz – Józef Piłsudski.

16 sierpnia nastąpiło główne przeciwuderzenie znad Wieprza, gdzie dowodził Piłsudski i które przerwało front radziecki. Armie radzieckie wycofały się na wschód. 25 sierpnia linia frontu przebiegała przez Grajewo – Białystok – Brześć.

10 września rozpoczęła się ofensywa polska na Wołyniu, a 20 września bitwa nad Niemnem.

W obu starciach wojska polskie odniosły sukces.

9 października 1920 roku generał Żeligowski zajął okręg wileński, tworząc tzw. Litwę Środkową.

Formalnie ziemie białostocczyzny wróciły do Polski po zawartym 18 marca 1921 r. traktacie pokojowym w Rydze między Polską – a Rosyjską Federacyjną SRR i Ukraińską SRR, który był poprzedzony podpisaniem 12 października 1920 r. w Rydze umowy o przedwstępnych warunkach pokoju i zawartym 18 października 1920 r. porozumieniem w sprawie zawieszenia broni.

Druga Rzeczypospolita przyjęła w 1919 r. trójstopniowy podział terytorialno – administracyjny.

W związku z tym wystąpiły na obszarze kraju gminy, powiaty i województwa.

Łącznie Druga Rzeczypospolita składała się z szesnastu województw: warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego, wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego, wołyńskiego, poznańskiego, pomorskiego, śląskiego, krakowskiego, lwowskiego, stanisławskiego, tarnopolskiego i białostockiego.

Na przełomie 1923 i 1924 r. głównie z parafii Dolistowo (wsie Gurbicze, Mociesze, Szaciły, Stożnowo, Jadeszki, Jaświłki, i Jaświły) i częściowo z parafii Goniądz (wsie Rutkowskie Duże, Rutkowskie Małe i Romejki) powstała parafia Jaświły.

W wyniku pogorszenia się stosunków polsko-niemieckich, pod koniec lat trzydziestych zaistniała realna groźba wojny z Niemcami.

3 marca 1939 roku utworzono Samodzielną Grupę Operacyjną «Narew» pod dowództwem gen. bryg. Czesława Młot-Fijałkowskiego, której zadaniem była obrona granicy z Prusami Wschodnimi. Pas działania grupy został podzielony na sześć odcinków: «Augustów», «Wizna», «Łomża», «Nowogród», «Ostrołęka» i «Osowiec». Odcinek «Osowiec» rozciągał się od wsi Karpowicze na wschodzie, poprzez Dolistowo, Goniądz, Osowiec – do Grobli Honczarowskiej (Pogorzały) na zachodzie.

Prace nad planowaniem i projektowaniem umocnień, w których centralną rolę odgrywała Twierdza Osowiec zostały zakończone na przełomie marca i kwietnia 1939 r.

Ogółem zaplanowano budowę 52 schronów na odcinku «Osowiec» oraz 16 na odcinku «Wizna».

Budowę schronów zakończono 27 sierpnia, ale prace wykończeniowe z powodu opóźnionych dostaw wyposażenia trwały do 8 września.

1 września 1939 r. o świcie oddziały niemieckie napadły na Polskę. Po trzynastu dniach walki 135 rez. pułk piechoty i 20 Batalion Forteczny KOP «Osowiec» opuściły twierdzę.

Mimo, że w czasie kampanii wrześniowej nie doszło do walk o twierdzę, to jednak postawione przed nią zadanie zostało wykonane. Niemcy nie podjęli nawet próby ataku i zostali zmuszeni do wykorzystania (po walkach) przeprawy pod Wizną.

Tak więc Twierdza Osowiec przez sam fakt istnienia spełniła swe zadanie.

14 września do twierdzy wkraczyły niemieckie pododdziały Brygady Piechoty «Gołdap», które pozostały w niej do 25 września. 15 września gen. Brandt na mocy paktu Ribbentrop – Mołotow, przekazał Twierdzę Osowiec dowództwu Armii Radzieckiej.

Od 26 września 1939 r. do czerwca 1941 r. tereny obecnej gminy Jaświły znajdowały się pod okupacją sowiecką.

Od 22 czerwca 1941 r. oddziały 10 Armii Radzieckiej w oparciu o Osowiecki Rejon Umocnień przez kilka dni stawiały opór nacierającym wojskom niemieckim, a później rozpoczęły odwrót w kierunku na Lidę, Słonim i Pińsk.

Po trzech latach okupacji niemieckiej 10 sierpnia 1944 r. 49 i 50 Armie 2 Frontu Białoruskiego natarły na Goniądz i z rejonu Knyszyna na Osowiec.

Do rana 14 sierpnia opór niemieckiego 6 Korpusu Armijnego został złamany.

Tereny gminy Jaświły znalazły się na terytorium wyzwolonym spod okupacji niemieckiej. Po opanowaniu Osowca i Goniądza nastąpiła w tym rejonie stabilizacja frontu, trwająca do stycznia 1945 r.

Джерело: